مطالب ارائه شده توسط دکتر بختیاری جهت دانشجویان کارشناسی ارشد تهران شمال درس سمینار

شیوۀ نگارش علمی

دکتر بختیاری

از دیرباز مدیران و دست‌اندرکاران نظام آموزشی علاقه‌مند بوده‌اند که مشاهدات و تجارب خود را به منظور مستند کردن، به نگارش درآورند، ولی شیوة نوشتن مقاله یا نوشتار را دشوار می‌یافتند. به عبارت دیگر نگارش علمی[1]، اگرچه زبان نوشتاری برای تبادل اطلاعات و ارتباطات میان مدیران و پژوهشگران است، ولی مدیران و کارگزاران آموزشی (معلمان، مربیان، کارشناسان و...) با این فن آشنایی کمی دارند و چارچوب نوشتن گزارش یا مقالة علمی را خوب بلد نیستند، معلمان و مدیران حتی برای نوشتن یک «مقالة مروری[2]» (مقالة علمی) نیز با مشکل مواجه می‌شوند. بنابراین در این نوشتار، نگاهی به مبانی نگارش علمی می‌اندازیم و شیوۀ آن را به زبان ساده بیان می‌کنیم.

اولین سؤالاتی که هر نویسنده‌ای از خود می‌پرسد، از این قرار است: «چگونه بنویسم؟ چه بنویسم؟ چگونه شروع کنم؟ چگونه مطلب را بپرورانم؟ چگونه نتیجه‌گیری کنم؟ آیا نوشتار علمی چارچوب یا الگویی استاندارد ندارد؟»

برای شروع هر نوشتار، مهم‌ترین مرحله این است که زمینه، موضوع و عنوان مطلب را انتخاب کنیم. «زمینه[3]»، یک محدودۀ کلی است؛ مثل مدیریت، انگیزۀ پژوهش و... که نویسنده تا حد امکان آن را محدود می‌کند. برای مثال، انگیزۀ مدیران را می‌توان «موضوع[4]» قلمداد کرد که باز هم می‌شود آن را محدود کرد و تبدیل به «عنوان[5]» کرد و نوشت: چگونه می‌توان انگیزۀ مدیران مدرسۀ ابتدایی را ارتقا بخشید؟ «هرچه عنوان محدودتر و دقیق‌تر باشد، نویسنده بهتر می‌تواند تصمیم بگیرد که دربارۀ چه موضوعی بنویسد. به عبارت دیگر، عنوان به نویسنده می‌گوید چه موضوعی بنویسد، و دربارۀ چه چیزی بنویسد؛ به اصطلاح خط فکری و نوشتاری او را مشخص می‌کند.

حال می‌پردازیم به این مطلب که: «آیا می‌توان گفت نوشتار علمی باید چه بخش‌هایی داشته باشد؟» هر مقاله از بخش‌ها یا اجزایی تشکیل شده است. بخش‌های مهم مقالۀ علمی عبارتند از: «مقدمه[6]، روش[7]، نتیجه‌گیری و بحث[8]»(؟؟؟) در مقدمه که صورت و شروع هر نوشتار است، نویسنده به معرفی اجمالی عنوان و موضوع مقاله می‌پردازد و آن را مختصر و موجز شرح می‌دهد. لذا می‌توان گفت در «مقدمه»، نویسنده می‌گوید که چه می‌خواهد بگوید. بخش دیگر که تنۀ اصلی مقاله محسوب می‌شود و حجم زیادی از مطلب به آن اختصاص دارد، متن (محتوا) است. در متن، نویسنده می‌گوید آنچه می‌خواهد دربارۀ موضوع بگوید. این بخش نوشتار معمولاً جای بیش‌تری را می‌گیرد. (همان‌طور که در شکل زیر می‌بینید) عنوان، مقدمه، روش، نتیجه‌گیری و بحث، و منابع جای کم‌تری را در یک نوشته می‌گیرند و متن (محتوا) جای بیش‌تری را در مقالات به خود اختصاص می‌دهد.

عنوان

مقدمه

متن

نتیجه‌گیری و بحث

پیوست‌ها

منابع

در مقالات علمی و پژوهشی، پس از معرفی اجمالی موضوع در مقدمه، نویسنده به روش انجام پژوهش (مطالعه) خود اشارۀ مختصر می‌کند. لذا این بخش (روش‌شناسی) هم جای کمی را می‌گیرد. همچنین در بخش نتیجه‌گیری و بحث هم نویسنده می‌گوید که چه گفتم و در بخش روش می‌گوید با چه روشی مطالعه انجام شده است.

حال سؤال این است که در بخش مهم مقاله، یعنی متن (تنۀ اصلی)، چه بنویسیم و چه ننویسیم؟ در این بخش، نویسنده به شرح موضوع (عنوان) نوشتار می‌پردازد و به منابع علمی، تحقیقات انجام‌شده، نوشته‌های افراد دیگر دربارۀ این عنوان (موضوع) اشاره می‌کند. یعنی به نوعی، پیشینۀ مخالفین، نظر و نظریه‌های موجود مرتبط با عنوان را می‌آورد.

قابل ذکر است که نظر و نظریه (تئوری) با هم تفاوت دارند، درحالی‌که بعضی اوقات این دو با هم اشتباه می‌شوند. برای مثال، زمانی می‌خواهیم ببینیم نظر یک کارشناس دربارۀ مدیر موفق (کارآمدی) چیست، و زمانی دیگر موضوع نظریه‌های موجود در بحث اثربخشی (کارآمدی) مدیریت مدرسه مطرح است. نظریه‌ها از نتایج پژوهش‌های متعدد بیرون آمده‌اند و با نظر تفاوت دارند؛ برای مثال، نظریۀ X از داگلاس مک گریگور و نظریة Z  از ویلیام اوچی.

اگر مدیر مدرسه‌ای دربارۀ مدیریت مطلبی می‌نویسد، پس از معرفی اجمالی موضوع و در ابتدا (مقدمه) می‌گوید که چه می‌خواهد بگوید و سپس به بحث دربارۀ عنوان (موضوع) می‌پردازد، نظر و نظریه‌ها و منابع علمی مرتبط را برای تأیید یا رد آن می‌آورد. ممکن است به نظر یک کارشناس یا صاحب‌نظر اشاره کند و ممکن است به نظریه‌های موجود دربارۀ آن موضوع بپردازد و آن‌ها را نقد کند و به چالش بکشد. برای مثال، نظر رابینز (2007) در خصوص «اثربخشی»[9] (کارآمدی) را بیاورد و آن را با نظریه‌های دیگر مقایسه کند و ممکن است آن را قبول یا رد کند.

در نوشتار، هرچه نویسنده بتواند منابع و مطالعات انجام‌شدۀ مرتبط با موضوع را موجز و مختصر بیاورد، نشان از تسلط و توانایی او دارد، مقاله‌نویسی و نوشتن، کپی از کار دیگران نیست؛ به قول امروزی‌ها «کپی ـ پیست» (copy,paste) نیست. نوشته مثل پژوهش، در خلأ روی نمی‌دهد. شخصیت و جهان‌بینی نویسنده در کار نویسندگی او ملاحظه می‌شود.

بخش‌های یک نوشتار ساده

م	«مقدمه» Intrutuction	I
ر	«روش» Method	M
ن	«نتیجه‌گیری» Reult	R
	And
ب	«بحث»  Discusstion	D

قسمت‌های اصلی یک نوشتار (مقاله)

عنوان

فهرست منابع

پیوست‌ها

یکی از مراحل مهم نوشتار، یادداشت‌برداری است که در این بخش بسیار ضعیف هستیم. هیچ‌گاه از مطالب، گفته‌ها و نوشته‌ها یادداشت‌ برنمی‌داریم. اگر مدیران بتوانند تجارب و کارهای خود را بنویسند، نوشته‌ها، نکته‌ها و گفته‌های آنان می‌تواند آغازی برای نویسندگی آن‌ها باشد. بسیاری از همکاران آموزش و پرورشی که مدارک دانشگاهی هم دارند، در نوشتن ضعیفند. شاید یکی از علل آن، نخواندن و ننوشتن باشد؛ چون تا نخوانیم، نمی‌توانیم بنویسیم. (طوسی[10]، 1385)

پس در متن، نویسنده می‌نویسد هرآنچه می‌خواهد بنویسد. ممکن است سؤال کند: «آیا می‌شود در موضوع (عنوان) به مباحث دیگری پرداخت؟» عنوان، راهنمای عمل نویسنده است، که راه را به او نشان می‌دهد. لذا هرچه عنوان ما دقیق‌تر باشد، نوشتارمان جهت‌یافته‌تر خواهد بود. نویسنده فقط می‌تواند حول محور موضوع قلم‌فرسایی کند و لاغیر. در متن و محتوا باید به مطالب مرتبط، با ذکر مأخذ (استناد به منابع) اشاره کند که در بخش آخر این نوشتار به آن می‌پردازیم. و نویسنده نمی‌نویسد مطالبی را که ربط منطقی به عنوان (موضوع) ندارد و اطلاعات بیش‌تری به خواننده نمی‌دهد، بهترین کسی که می‌تواند بگوید چه ننویسد، خود نویسنده است.

در بخش بعدی که «نتیجه‌گیری و بحث» است، معمولاً نویسنده مطالب خود را جمع‌بندی می‌کند و می‌گوید که چه گفتیم. بخش نتیجه‌گیری معمولاً مختصر و موجز است و جای کمی از مقاله و نوشتار علمی را به خود اختصاص می‌دهد. در این بخش و بخش مقدمه، زیاد به منابع اشاره نمی‌کنیم و فقط ممکن است اشاره‌ای به یک سند علمی و پژوهشی کنیم. ولی در بخش محتوا و متن، باید حتماً منابع و استنادات را دقیقاً (با ذکر صفحه) بیاوریم، در این بخش، نویسنده به نتیجه‌گیری و بحث دربارۀ موضوع می‌پردازد که توانایی نویسنده را در بحث و بررسی موضوع نشان می‌دهد.

واژه‌ها و اصطلاحات را می‌توان در بخش پایانی (پی‌نویس) یا پاورقی نوشتار آورد، ولی نباید پاورقی و ارجاع به آخر متن زیاد باشد که فرد با رفت و برگشت به آن، موضوع را فراموش کند، در زیرنویس‌ها، یک روش (پاورقی‌نویسی) این است که شماره‌گذاری در هر صفحه از 1 شروع می‌شود و روش دیگر (پی‌نویس[11]) ، شماره‌گذاری از ابتدای مقاله با 1 شروع می‌شود و تا آخر مقاله ادامه پیدا می‌کند، در مقالات، شیوۀ پی‌نویس (پی‌نوشت)؛ و کتاب، شیوۀ پاورقی توصیه می‌شود.

برای مأخذنویسی (ارجاع علمی) شیوه‌های متعددی وجود دارند، ولی در نوشتار علمی، نویسنده باید از یک شیوه از ابتدا تا انتهای نوشتار استفاده کند. شیوه‌های مأخذنویسی [استناد] از یک منظر به ارجاع درون‌متنی و ارجاع برون‌متنی تقسیم می‌شوند. در ارجاع درون‌متنی که شیوة «APA[12]» و «هاروارد» هم به آن می‌گویند، نام فامیلی نویسنده، سال انتشار اثر و شمارۀ صفحه آورده می‌شود؛ برای مثال: (نورانی، 1387: 22) یا (مجدفر، 1385: 33). در آخر نوشتار منابع هم نام کامل کتاب یا مجله نوشته می‌شود؛ به این صورت: در این نوشتار فهرست منابع به شیوۀ جدید APA آمده است.

قابل ذکر است که باید بین شیوۀ ارجاع درون‌متنی و ذکر منابع در پایان مقاله، همخوانی وجود داشته باشد. به مثال فوق توجه کنید، سال و تمامی اطلاعات ارجاع درون‌متنی مقاله باید با اطلاعات فهرست منابع همخوانی داشته باشد.

نتیجه‌گیری

هر نوشتار علمی دارای سه بخش اصلی است: مقدمه، متن و نتیجه‌گیری، ولی مقالات علمی در مدارس دارای بخش‌های مقدمه، روش، نتیجه‌گیری و بحث هم هستند. در این مقاله، علاوه بر آن‌که به عنوان، متن (محتوا)، روش، نتیجه‌گیری و مأخذنویسی (استناد) اشاره کردیم، گفتیم که در مقدمه نویسنده می‌گوید که چه می‌خواهد بگوید، در متن، می‌گوید هر آنچه می‌خواهد بگوید (دربارۀ موضوع) و در نتیجه‌گیری، نویسنده می‌گوید که چه گفتیم.

منابع

1.       اژه‌ای، جواد و همکاران(1382). چگونه بنویسیم. تهران: سمینار و انجمن ایرانی روانشناسی.

2.       ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ (1379). نگارش علمی مقالات پژوهشی. محمدباقر شمس، کرمانشاه طاق‌بستان.

3.       ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟ (1372). شیوۀ نوشتن مقالات تحقیقی. ترجمۀ محمدرضا ؟؟؟؟ و محمد ؟؟؟؟ تهران: دانشگاه شاهد.

4.       بختیاری، ابوالفضل و ایرانی، یوسف (1387) ؟؟؟؟ نگارش علمی. تهران: مؤسسۀ توسعه‌ای دانش، پژوهش و فناوری فرزان.

5.       حسینی، غلامرضا و همکاران (1387)؟؟؟ نگارش علمی. تهران: موسسۀ توسعه‌ای دانش، پژوهش و فناوری فرزان.

6.       ؟؟؟؟؟؟؟؟؟/ (1994). شیوۀ نگارش و انتشار مقالات علمی. ترجمة جاوید بامداد نامی ؟؟؟ و همکاران ؟؟؟؟ دانشگاه علوم پزشکی.

7.       حری، عباس (1385). آیین نگارش علمی. تهران: دبیرخانۀ هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور.

8.       ؟؟؟؟؟؟؟ ؟؟؟؟ آیین گزارش‌نویسی. تهران: دبیرخانة هیئت امنای کتابخانه‌های عمومی کشور.

9.      ???

10.  ????

11.  ????

12.  ????

با عرض پوزش عکسی که فرستاده بودید مخصوصاً منابع واضح نبود نتونستم تایپ کنم.

---

[1] . Scientific Writing

[2]. Article Review 

[3] . Theme

[4] . Subject   

[5] . Title

[6] . Introduction

[7] . Method

[8] . Result and disunion (IMRAD)

[9] . Ellectt?????

[10] . مرحوم دکتر محمدعلی طوسی، یکی از استادان و صاحب‌نظران مدیریت آموزشی بود که بیش از هفتاد کتاب ترجمه و تألیف کرده است. به مدیران مدارس توصیه می‌شود آثار گرانبهای ایشان را مطالعه کنند.

[11] . Endnotes

[12] . American Psychological Association (APA)

انجمن روانشناسی آمریکا

در این نوشتار از راهنمایی آقای دکتر غلامرضا حبیبی، مدیر مؤسسة توسعۀ علمی، پژوهشی و فناوری فرزان، بهره‌مند شده که از وی سپاسگذاری می‌شود.